Tablice pamięci Tchorka w Warszawie. O czym mówią?

Jednym z fenomenów Warszawy na pewno można nazwać pamiątkowe tablice kamienne rozsiane po całym mieście, które upamiętniają zbrodnie popełnione przez Niemców na ludności stolicy i jej okolic podczas drugiej wojny światowej. Na tablice te można natknąć się niemal wszędzie. Najwięcej jest ich na Mokotowie, Woli i w Śródmieściu. Ale są i poza Warszawą: w Markach, Kolonii Opacz, lasach Chojnowskich. Inna z kolei znajduje się w Łazach za Sękocinem.

Czytaj więcej: Galeria na Trasie Łazienkowskiej

Okaleczone po wojnie miasto wstawało z gruzów, ale ludzie nie zapominali o poległych z rąk okupanta. Wszędzie, gdzie dochodziło do zbrodni, powstawały upamiętnienia, wyrastały krzyże, pojawiały się napisy. W drugiej połowie lat 40. miasto zaczęło zastępować je metalowymi czarnymi tablicami z białym krzyżem i inskrypcją. Były wieszane przez Obywatelski Komitet Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, powołany przy Prezydium Rady Narodowej m. st. Warszawy. W latach 50. ubiegłego stulecia władze miasta zmieniy wzór i zaczęły umieszczać upamiętnienia kamienne według wzoru zaprojektowanego w 1949 roku przez warszawskiego artystę rzeźbiarza Karola Tchorka, który wygrał ogólnopolski konkurs.

Tablica przed siedzibą Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie.

Krzyż maltański z inskrypcją

Piaskowcowe tablice mają centralnie umieszczony krzyż maltański oraz napisy: "Miejsce uświęcone krwią Polaków poległych za wolność Ojczyzny" lub "Miejsce walki Polaków o wolność Ojczyzny". Martyrologię ludności żydowskiej upamiętniają nieco inne tablice z tarczą zamiast krzyża oraz inskrypcją "Cześć ich pamięci".

Te kamienne upamiętnienia mocno wryły się w krajobraz współczesnej Warszawy. Mija się je codziennie, w zasadzie codziennie jakaś myśl krąży wokół tragedii wojny. Zwłaszcza, gdy pod kamiennymi krzyżami płoną znicze, przepasują je biało-czerwone wstążki, zdobią bukiety kwiatów.

Czytaj więcej: Dzwon pokoju w Warszawie

Poniżej są umieszczane opisy wydarzeń, do których doszło w oznakowanych w ten sposób miejscach. W pierwszym okresie tablic Tchorka mogło być około 370. Marian Gajewski podawał, iż do 1979 roku na terenie stolicy zainstalowano 448 tego typu tablic. Jednak liczba ich stopniowo się zmniejszała i do niedawna ich liczba mogła wynosić maksymalnie około 200. W 1987 roku jeden z historyków oceniał, że zostało ich 180, a artykuł w Wikipedii podawał, że jest 165 tablic w granicach miasta. Tak "zniknęła" tymczasowo, tablica z posesji przy ulicy Emilii Plater 15, obok siedziby ambasadora Maroka. Była wkomponowana w ozdobny murek na pustej działce, gdzie w lutym 2020 r. trwała budowa nowej kamienicy z apartamentami (luty 2020). Tablica znalazła się na wizualizacjach frontonu nowej plomby z oficyną, a po zakończeniu budowy w 2023 r. wróciła na fasadę. Jednak w wielu innych przypadkach takie tablice już nie wracały.

Przywrócić pamięć o tablicach

Projekt "Tablice pamięci" realizuje Fundacja PGE, która chce w ten sposób przypomnieć pamięć o miejscach martyrologii z czasów wojny w Warszawie. Przy każdej tablicy Karola Tchorka, która przetrwała do naszych czasów, ma być umieszczona tabliczka z informacją w języku polskim i angielskim oraz z kodem QR, dzięki któremu można ściągnąć na telefon aplikację mobilną, umożliwiającą poznanie historii każdego z takich miejsc upamiętniających niemieckie zbrodnie. Aplikacja pomaga także w zlokalizowaniu istniejących tablic. Podobnie jak strona internetowa akcji, gdzie można znaleźć obszerną informację o niemieckich zbrodniach na warszawiakach.

Czytaj więcej: Murale w Warszawie

Projekt, mający upowszechnić wiedzę o tablicach, jest realizowany we współpracy z Instytutem Pamięci Narodowej, pod patronatem ministra kultury i dziedzictwa narodowego oraz Ministerstwa Obrony Narodowej.

Fundacja, jak dotąd, zinwentaryzowała 167 miejsc pamięci: wykonała dokumentację zdjęciową każdego upamiętnienia, przeprowadziła kwerendę dotyczącą każdej z tablic, przetłumaczyła ich treść na język angielski i sukcesywnie montuje tabliczki z kodami QR.

We wtorek 31 października 2023 r. mazowiecki wojewódzki konserwator zabytków prof. Jakub Lewicki wpisał zespół 164 tablic pamiątkowych autorstwa Karola Tchorka do rejestru zabytków ruchomych województwa mazowieckiego.

Jak trafić do tablic pamięci Tchorka?

Aby trafić do tablic pamięci można skorzystać z mapy na stronie Tablice Pamięci, a ich spis z adresami jest także w Wikipedii.

Co ciekawe istnieje regionalna Odznaka Krajoznawcza PTTK "Szlakiem tablic Karola Tchorka" ustanowiona i nadawana przez Oddział Wolski PTTK im. gen. Józefa Sowińskiego w Warszawie. Turyści mogą, odwiedzając tablice, zdobywać kolejne stopnie odznaki. Z pewnością interaktywne przewodniki w sieci ułatwią to zadanie.

Czytaj więcej: Babcia Jezusa Chrystusa odkryta w Podwilku

Najwięcej tablic jest w Śródmieściu (57), na Woli (42) oraz na Mokotowie (24). Inne dzielnice mają ich mniej: Bielany - 3, Ochota - 11, Praga-Południe - 1, Praga-Północ - 3, Rembertów - 1, Targówek - 7, Ursynów - 2, Wawer - 2, Wesoła - 1, Wilanów - 4, Włochy - 1, Żoliborz - 6. Łącznie to 165 tablic z terenu Warszawy wymienianych przez PTTK. Warto przy tablicy zapalić znicz.

Spróbuj trafić do jednej z tych tablic na Krakowskim Przedmieściu 62. Kliknij w Google Maps.

Zobacz poniżej zdjęcia tablic Tchorka.

Przy Nowogrodzkiej 45 tablica przypomina wojenny epizod okupacyjny. Napis "Poczta, Telegraf, Telefon", wciąż znajdujący się na elewacji i dziś zwraca uwagę. 18 sierpnia 1944 roku w czasie Powstania Warszawskiego Niemcy rozstrzelali tu 18 pracowników poczty.

A to jedna z takich tablic umieszczona poza Warszawą, w Raszynie, na terenie rezerwatu "Stawy Raszyńskie" przy al. Krakowskiej.

Znacznie więcej tablic rozmieszczonych jest na terenie różnych dzielnic Warszawy.

Tablice Tchorka, aleja "Solidarności" 83/89.

Tablica Tchorka w alei Krakowskiej przy płocie lotniska Chopina na Okęciu.

Tablica w Parku Sowińskiego.

Podwale. Kompania Piwna.

Tablica przy Katedrze Polowej Wojska Polskiego.

Park im. Szymańskiego, ul. Wolska, róg Elekcyjnej.

Ul. Wolska 37, szpital zakaźny.

Na Woli znajduje się oznaczone tablicami Tchorka miejsce pamięci Powstania Warszawskiego. To fragment muru po dawnej Fabryce Franaszka przy ulicy Wolskiej 43/45. Około 6 tys. mieszkańców dzielnicy, którzy schronili się w zabudowaniach zakładów Józefa Franaszka, należących do Towarzystwa Akcyjnego Obić Papierowych i Papierów Kolorowych, zostało zamordowanych w murach zakładu (poniżej).

Ul. Wolska 45.

Ul. Wolska 75.

Al. Niepodległości 210 (róg Wawelskiej).

Ul. Kościelna na Nowym Mieście.

Poniżej oryginalna, drewniana szubienica na Woli, którą hitlerowcy zbudowali jesienią 1942 roku, stoi przy ul. Mszczonowskiej 12. Jest zadbana, ktoś się tym miejscem stale opiekuje. "Tu 16 października 1942 roku Niemcy powiesili dziesięciu patriotów polskich, zakładników za akcję wysadzenia torów kolejowych" - głosi napis na obelisku w miejscu, gdzie znajduje się szubienica na ul. Mszczonowskiej w Warszawie.

Poniżej tablica Tchorka upamiętniająca zamordowanych w marcu 1944 roku w Opaczy w gminie Michałowice. Jedno z niewielu takich upamiętnień umieszczonych poza Warszawą.

Tablica Tchorka, Rondo Dmowskiego, przy Hotelu Nowotel.